ንቡር ናበይ ደሊኻ ናብ ክቡር – ዶር ተስፋሚካኤል ገብረሕይወት

ንቡር ናበይ ደሊኻ ናብ ክቡር – ዶር ተስፋሚካኤል ገብረሕይወት

ንቡር የናብር ከም ዝበሃል ንሕና ከም ህዝቢ ብንቡር ንናበርን ወግዒን ባህሊን እንውንን፥ ብሰብኣዊነትን ብሓድሕዳዊ ስነ-ምግባርን ምትሕልላይን ብረቂቕ ተዘርዚሩ ዘይውዳእ ፈትሊ ዝተኣሳሰርና ምዃንና ታሪኽና ዝምስክሮ ሓቂ’ዩ። ካብ ወለዶ ናብ ወለዶ እንዳተመሓላለፈ ዝመጽአ ንቡርን ባህሊን ሕጊን ሓደ ካብ’ቲ ቀንዲ ዋሕስ ምንባር ሕብረተሰብና ስለ ዝዀነ ንኹልና ዘሐብን ውርሻ’ዩ። ክቡር ባህሊ ዝውንን ብናቱ ሕጊን ባይቶ ዓዲን ዝመሓደር፡ ብምጽውዋርን ምክብባርን ዝነብር፡ ጸገማቱ ብዕርቂን ፍትሒን ይቕረ ምባልን ዝፈትሕ ምዕቡል ሕብረተሰብ ኢና እንተበልና ጃህራ ኣይኰነን።

ብሕጊ እንዳባ ዝፍለጥ ብዓበይቲ ዓዲን ለባማትን ዝተዳለወ፡ ኣብ ባህልን ልምድን ቋንቋን ሕብረተሰብና ዝተመስረተን ዝማዕበለን፡ ንኣማኢት ዓመታት ዝተሰርሓሉ፡ ህዝብና ተሳንዩ ብሕጊ ንክነብር ዘገልገል ንኩሉ መዳይ መነባብሮ፥ ንኣብነት ምሕደራ ዓዲ፡ ኣጋባብ መርዓ፡ ኣቀባብላ ጋሻ፡ ስነ-ምግባር፡ ኣተሓሕዛ ጥሪት፡ ክንክን ጥዕና ወዘተ ዝሰርዕ ንቡር ኣጋባብ ሕጊን ድጊን ኣሎና። በዚ ድማ ወለድና ነውሪ ዓገብ ኢሎም  ዝኣልዩን ዝሰርዑን፡ ክሳብ ክንደይ ኣርሒቖም ዝጥምቱ ለባማት ምንባሮም፡ ባህልን ንቡርን ነዚ ሓድሽ ወለዶ ብጽሑፍ ዘውረሱ ክብ ዝበለ ክብሪ ይብጸሓዮም። ኩልና ከም እንርድኦ እቲ ዝተረከብናዮ ሕጊን ስርዓትን ክቡር ባህልን ንቡርን ሕብረተሰብና እንዳተጋህሰ፥ ቅዋም-ኣልቦ ምሕደራ ምስ ነገሰ፡ ህዝቢና ብዓመጽን ግህሰትን ተሳቕዩ ብሰላም ምንባር ጸጊምዎ ግዳይ ምብትታንን ስደትን ምዃኑ፡ ገለ ካብ’ቲ ኣብ ልዕለና ወሪዱ ዘሎ ጸገማት’ዩ።

ኣብ ሃገርና ስልጣን ብሒቱ ዘሎ ተሓታትነት ዘይብሉ፡ ሰብኣዊ መሰላትና ዝግህስን ንቡር ዝኸልእን ዓፋኒ ስርዓት ኰይኑ’ሎ። ገለ ካብ’ቶም መርኣያ ዘይንቡር ሂወትን ግህሰት ሰብኣዊ መሰላትናን ድማ፡ ምእጋድ መሰል ምዝራብን ሓሳባትካ ምግላጽን፡ ምግሃስ እምነትን ሃይማኖትን፡ ብዘይ ፍርዲ ማእሰርቲ፡ ብዘይ ሕጊምጭዋይን ምጥፋእን፡ገደብ-ኣልቦ ግዱድ ዕስክርናን፡ ምጥቃስ ይከኣል። እቲ ህዝብና ንዘመናት ዝመሓደረሉ ዝነበረ ምዕቡልን ክቡርን ባህልን ንቡርን ሕጊ እንዳባ ብተኸታታሊ ገዛእቲ ስርዓታት እኳ እንተተሃሰየ፡ ብዝያዳ ግና ኣብ’ዚ ሕጂ እዋን በቲ ንቡር ከምልስ፥ ሕረስ ሓረስታይ ንገድ ነጋዳይ ከውሕስ ዝተጸበናዮ፡ ናትና ዝበልናዮ ስርዓት ተጠቒዑ ኣብ ሓደ ወለዶ ክበርስ፡ ለባም ዝተኸሎ ዓሻ ይነቕሎ ኰይኑ’ሎ።

እቲ ናይ ጊዜ ፈደራሽን ሕገ-መንግስቲ ኤርትራ ብስርዓት ሃይለስላሴ ምስ ፈረሰ፡  ክብሩ ክመልስ ናጽነት ከምጽእ ንዓመታት ዝተቓለሰ ህዝቢ፡ ሎሚ ንቡር ዝተኸልአ ካብ መነባብሮኡ ዝተፋናቐለ ህዝቢ ምዃኑ ግርምቢጥ’ዩ። እዚ ሓላል ብሕጊ ዝምእዘዝን ሕጊ ዘኽብርን ህዝቢ፡ ንቡር ተሓዲጉ ባህላዊን ማሕበራዊን በደልን መጥቃዕቲን ክወርዶ እንታይ’ዩ ኣቢሱ? ካብ ጥንቲ መሰሉን ክብሩን ብሕጊ እንዳባ ኣውሒሱ ብባይቶ ዝመሓደርን ዘመሓድርን ዝነበረ ህዝቢ ኣብ’ዚ መበል 21 ክፍለ ዘመን ንቡር ክስእን መሰሉ ክሕደግከ ምኽንያቱ እንታይ’ዩ? እቲ መልሱ ድማ ንሕና ብሕመቕን ስቕታን ተሳዒርና ኣብ’ቲ ምግሃስ ንቡር ሂወትናን ባህልናን ስለ ዝተሳተፍና ኢና።

ኣብ’ዚ ሕጂ እዋን እቲ ንቡር ዝበሃል መነባብሮናን ባህልናን ብኩለንትንኡ ሰለ ዝተጠቕዐ ንደቅና እንታይ ከነውርሶም ኢና? ኢልና ክንሓትትን ከነስተንትንን ይግባኣና። ዓሳ ክጨኑ ከሎ ብርእሱ ይጅምር ከም ዝበሃል፡ እቲ ቀንዲ ጠንቂ ምጥፋእ ንቡርን ባህልን፡ እቲ ብሕጊን ቅዋምን ቈጽሊ ዘየንበርናሉ ዘይመርጽናዮ ስርዓት’ዩ። ሕጊ ቅዋም ባይቶ ምርጫ ዘይፈልጥ ስርዓት ንቡር ክፈቅድ ምስ ባህሪያቱ ስለ ዘይከይድ ካብኡ ባህሊን ንቡርን ክንረክብ ዘበት’ዩ። ከመይሲ ንርእሱ ብዘይንቡር ኣጋባብ ስልጣን ህዝቢ ዝገበተ ንቡር ዘይብሉ ስርዓት፡ ኣንጻር ረብሓኡ ዝዀነ ባህልን ንቡርን ከፍቅድ ከቶ ድሌት ኣይህልዎን’ዩ። ምኽንያቱ ሓደ ካብ’ቲ ውልቀ-መለኽቲን ባዕዳውያን ገዛእቲን ዝጥቀሙሉ ሜላ፡ ባህልን ንቡርን ኣጥፊእካ ህዝቢ መኣዝኑ ከም ዝስሕትን ዓወንወን ከም ዝብልን ምግባር’ዩ። መኣዝኑን ባህሉን ዘጥፈአ ህዝቢ ከኣ ሞራሉ ወዲቑ ናይ ለውጢ መንፈሱ ተዳኺሙ ኣብ ሃገሩ ምንባር ጸጊምዎ ንስደት ከም ፍታሕ ተጠቒሙ እግሩ ናብ ዝመርሖ ሃጽ ኢሉ ከም ዝጠፍእ ኣብ ሃገርና ንርእዮ ዘሎና’ዩ።  

እምበኣር እቲ ንቡር ዘይብሉ ስርዓት ንቡር ንከጥፍእ በቲ ሰፊሕ ናይ ስለያን ወተሃደራዊን መሓውራቱ ኣቢሉ ይትግብሮ። ሓደ ኣብነት ምግሃስ ንቡር ሂወትና፡ ዘይንቡር ቀጻሊ ሃዋህው ኲናት ፈጢሩ ብምክልኻል ሃገር ኣመኽኒዩ፡ መንእስያት ካብ መኣዲ ትምህርቲን ፍልጠትን ስድራቤትን ፈልዩ፡ ብባህሎምን ብስነምግባር ሕብረተሰቦምን ከይተዀስኰሱ ብወተሃደራዊ ስነሓሳብ ከም ዝዓብዩ ምግባር’ዩ። ብናፍቖት ስድራን ዘይንቡር ናብራ በረኻን ዝተበደለ መንእሰይ ኣፍሪኻ ከኣ ንስደት ምድፍፋእ ደኣ’ምበር ንቡር ዘለዎ ሕብረተሰብ ክትሃንጽ፡ ከቶ ዝከኣል ኣይኰነን። ከም ውጽኢት ናይ’ዚ ነውራም ምሕደራ ድማ መንእሰያት ከም’ቲ ንቡር ኣብ ክንዲ መሳልል ትምህርቲን ስራሕን መርዓን ደርዓን ሓዳርን ውላድን፡ ግዳያት ገደብ-ኣልቦ ዕስክርናን መስዋእቲን ስደትን ይዀኑ ኣለዉ። ብፍላይ ደቀንስትዮ ደቅና ድማ ንቡር ናይ መርዓን ውላድን ወርቃዊ ዕድመአን ኣብ በረኻ እንዳባኸነ ግዳያት ጾታዊ ዓመጽን ዘይተደልየ ጥንሲን ሕርሲን ክዀና ይፍረዳ ኣለዋ።

ብወገን ወለዲ እንተተመልኪትና ከኣ ቀጻሊ ዋሕዚ ስደት መንእሰያት ጽንተትን ምብትታንን ስድራቤታት ዘኸተሎ ዘይንቡር ምብትታኽ ወለዶታት፥ ከም ሳዕቤኑ ድማ ህዝቢ ጸኒቱ ዓድታት ባዲሙ ማሕበራዊ ደገፍ ይኹን ጠዋሪን ቀባሪን ዘይብሎም ናይ ወላድ-መኻን ኰይኖም ኣብ ዕጹው ገዛ ብናፍቖትን ጽምዋን እንዳተሳቐዩ ዘይንቡር ሂወት ከሕልፉ፡ ናይ ሞት ይጽናሕ ናይ ሕልፈት ይበኸ ዘብል’ዩ። እቶም ኣብ ፈቐዶ ሲናይን ሰሃራን ባሕሪን ዝጠፍኡ መንእሰያት ንስዉኣት ተኪኦም ኣብ ሃገሮም ንቡር ሂወት ክመርሑን ቀጻልነት ወለዶ ከውሕሱን ዝነበሮም ስለ ዝዀኑ፡ መንእሰይ ዘይብላ ሃገር ነቶም “ብሰላም ዕረፍ” ንብለሎም ሰማእታትና ዕረፍቲ ዘይትህብ ኰይና ኣላ። ስለ’ዚ እታ እምኒ ኩርናዕ ሕብረተሰብን ዓንዲ ሕቘ ሃገርን ዝዀነት ስድራቤት፡ ብስደትን ምብትታንን ተፋናቒላ፥ ወለዲ ንበይኖም ኣብ ጽምዋ፡ ደቆም ድማ  ፋሕ ኢሎም ኣብ ፈቐዶ ሃገራት ስለ ዝነብሩ፡ ከም ሳዕቤኑ ድማ ንቡር ባህልን ወግዒን ናብ’ቲ ክቡር ተካኢ ወለዶ ከየውረስዎ ይሓልፉ። እቲ ዋርሳይ ዝበሃል ውርሻ’ውን ናይ ውትህድርናን ኩናትን ባህሪያት ደኣ’ምበር፡ ንቡርን ባህልን ሕጊን ስለ ዘየጠቓልል፡ንኩሉ ብባህሉን ስርዓቱን ዝግደስ ዘሰክፍ ይኸውን ኣሎ። 

ከም ውህሉል ድምር ናይ’ዚ ኩሉ ኣብ ስድራቤት ዝወርድ ዘይንቡር መጥቃዕቲ ከኣ ኣብ ከተማታትን ገጠራትን ዝነብር ህዝብና ዓያዪ ጉልበት ሰብ ስኢኑ ሓሚሙ ናብ ሕክምና ዝወስዶ፥ ወይ ሞይቱ’ውን ሬሳ ዝስከመሉ ዘይብሉ፡ ዓቕሚ መንእሰይ ተጸንቂቑ ዘይንቡር ተርእዮ ሽማግለ ጥራይ ዝነብራ ሃገር ትኸውን ኣላ። ኣብ’ዚ ጊዜ’ዚ ኣብ ሃገርና ቈጸራ-ህዝቢ እንተዝግበር ክንደይ ቈልዑ፡ ክንደይ መንእሰያትከ ይህልዉ ይዀኑ? ኢልና ክንሓትት ኣገዳሲ’ዩ። ናይ’ዚ ሕቶ መልሲ ንምርካብ ዓመታዊ ምጣነ-ዕብየት ህዝብና እንተርኢና ኣብ 2000 ዓ.ም. ኣብ ዓመት ብ2.4 ሚእታዊት ዝውስኽ ዝነበረ፥ ኣብ 2020 ዓ.ም. ግና ናብ 1.4 ሚእታዊት ወሪዱ ንረኽቦ። እቲ ምጣነ ዕብየት ህዝቢ  በቲ ናይ 2000 ዓ.ም. እንተዝቕጽል ህዝብና ብዕጽፊ ንክውስኽ 29 ዓመት ምወሰደሉ፡ በዚ ናይ 2020 ዘሎ ምጣነ-ዕብየት እንተቀጺሉ ግና 50 ዓመት ስለ ዝወስድ፥ ውሑድ ህዝቢ ዘለዋ ሃገር ትኸውን ስለ ዘላ ኣብ ምዕባለ ይዂን ኣብ ምክልኻል ሃገር ዘኸትሎ ሳዕቤን ዘሰክፍ’ዩ። ገለ ካብ’ቲ ጠንቅታት ዋሕዲ ህዝብና ድማ ዘይንቡር ኲናትን ሞትን ፥ ስደት መንእሰያትን ፥ ካብ መርዓን ደርዓን ዘፋናቕል ገደብ-ኣልቦ ዕስክርናን ዘኸተሎ ምንካይ ምጣነ-ወሊድ ኢዩ።   

ኣብ መወዳእታ ነዞም ጠንቂ ብርሰት ህዝብናን ባህልናን ንቡር ሂወትናን ኰይኖምና ዘለዉ ጸገማት  ብውሕሉል ኣጋባብ ህጹጽ ፍታሕ ከነምጽእ፡ ህዝቢና ድማ ፋሕ ኢሉ ብዝወጽኦ ከይጠፍእ ክንሓስበሉ ይግባእ። ንኣብነት ካብኦም የድሕነና፥ እዞም ሎሚ ተናዒቖምን ንቡር ስኢኖም ኣብ ፈቐዶ ጐደናታት ኤውሮጳ ዝልምኑ ጂፕሲ ወይ ሮማ ዝበሃሉ ህዝቢ’ኮ፡ ቀደም ካብ ዓዲ ህንዲ ተሰዲዶም ንዓዶም ከይተመልሱ ዝጠፍኡ ኢዮም። ስለ’ዚ ንሕና ንሃገርና ክንምለስ፡ ንፋቐር እንዶ ንተሓዋውስየ ንቡር ክምለስየ፡ ዝብል ናይ ጥንቲ ደርፊ ዘኪርና፡ ንቡር ከኣ ናብ ዋናኡ ናብ’ቲ ክቡር ህዝብና ክምለስ ለበዋ ዘድልዮ ኣይኰነን። ንቡርናን ባህልናን ከኣ ከም’ቲ ህዝብና ብቀጻሊ ይበርስ ስለ ዘሎ ስቕታን ምፍልላይን ገዲፍና ልቦናን ምጥርናፍን ጥራይ’ዩ መዋጽኦና። ከም’ቲ ማርቲን ሉተር ኪንግ ዝበሎ “ፍጻሜ ሂወትና ዝጅምር ኣብ ኣገስቲ ጉዳያት ስቕተኛታት ምስ ንኸውን’ዩ”፡ ስለ’ዚ ኣብ ጉዳይና ስቕታ የብርሰና ስለ ዘሎ ይኣኽለና።

ህዝብና ብግህሰትን ሕሰምን ንቡር ስለ ዝሰኣነ፡ ሂወትና ናብ ንቡር ክምለስ ከም’ቲ ቀደምና ብሰላምን ውህደትን ሓድነትን ዝነብር ሕብረተሰብ ክንከውን፥ ጽን ኢልና ምስማዕን ምስምማዕን የድልየና’ሎ። ንጸልማት ብብርሃን ኢና ንስዕሮ፡ንበደል ድማ ብማሕበራዊ ሕውየት ንድብሶ፥ ምስኡ ጐድኒ-ንጐድኒ ድማ ባህልን ንቡርን፡ ሕጊን ሕድገትን ዕርቂን ከነምጽእ ኩሉ ዕቑር ዓቕምና ነበራብሮ። ንቡር ኣጥፊእና ኣብ ዘይንቡር ጸርፊን ዘለፋን ምንቚቛርን ወዲቕና ከይንጠፍእ፡ ንቡርና ናብ ክቡር ህዝብና ክምለስ ባህላዊ ትንሳኤ ንገብረሉ እዋኑ ከኣ ሕጂ’ዩ።

እግዚኣብሔር ንኤርትራን ህዝባን ይሓሉ!

ሰማእታትና ንዘለዓለም ይዘከሩን ይኽበሩን!

ዶር ተስፋሚካኤል ገብረሕይወት፡ ካልጋሪ፡ ካናዳ።